Includes bibliographical references and index.

---

Książka niniejsza nie jest systematyczną książką o bitwie sierpniowej warszawskiej 1920 roku i o wojnie polsko-bolszewickiej lat 1919-1920. Jest ona tylko zbiorem artykułów, odczytów i notatek, także i przedruków i cytat, tej wojnie i tej bitwie poświęconych. (Również w niewielkim stopniu poświęconych kampanii wrześniowej).
Cieszyłbym się, gdybym mógł napisać o bitwie warszawskiej i o całości wojny lat 1919-1920 książkę, przedstawiającą tę wojnę i tę bitwę w ich całokształcie, jako o historycznym wydarzeniu. Oczywiście, nie byłaby to książka, opisująca szczegółowy przebieg działań wojennych i bitewnych, a więc poruszenia poszczególnych oddziałów, rolę ich dowódców (dowódców nie tylko armii, nie tylko dywizji, ale także i pułków, batalionów, a nawet kompanii), oraz poszczególne operacje, natarcia, odwroty, starcia, poniesione straty i uzyskane osiągnięcia. Książka tak ujęta, uwzględniająca także i kulisy prac sztabowych, powinna była być opracowana przez czynniki wojskowe w latach 1920-1939. Niestety, opracowana nie została. Mimo, że mieliśmy w owym czasie Wojskowe Biuro Historyczne, nie przyniosło nam ono, nawet we wstępnym zarysie, opracowania, które dałoby nam jaki taki obraz szczegółowego przebiegu owej wojny i owej bitwy.
Nie wiem, co jest tego przyczyną. Bardzo być może, że nie chciano dopuścić do ogłoszenia pełnych danych o tej wojnie i bitwie dlatego, że odsłonięcie pełnej prawdy ujawniłoby tu nicość - lub szkodliwość - roli Piłsudskiego, a tego chciano uniknąć. Jakiekolwiek jednak są tego przyczyny, jest faktem, że urzędowego opracowania historii wojny 1919-1920 roku i najważniejszej w niej bitwy nie posiadamy.
To prawda, że mamy dwie książki, zawierające opis działań dwóch armii, które w bitwie warszawskiej odegrały główną rolę, mianowicie piątej i pierwszej, napisane przez dowódców tych armii. Są to „Nad Wisłą i Wkrą” generała Władysława Sikorskiego, dowódcy V armii, oraz „Bój o Warszawę” generała Franciszka Latinika, dowódcy I armii. Ale są to tylko sprawozdania dowódców. Mimo wartości tych opracowań - bardzo sumiennych i pełnych treści - nie są one tym samym, czym powinna być historia urzędowa, opracowana z uwzględnieniem szczegółowych danych, jakie nie zawsze były najwyższym dowódcom znane i oparta zarówno o dokumenty, jak o relacje świadków ze wszystkich szczebli dowodzenia. W dodatku - dwie armie, to jeszcze nie wszystko. Obraz wielkiej bitwy jest niekompletny bez uwzględnienia roli Naczelnego Dowództwa i Sztabu, a także roli dowództwa frontu - w danym razie frontu północnego, to znaczy roli generała Józefa Hallera i jego szefa sztabu, pułkownika (późniejszego generała) Włodzimierza Zagórskiego.
W bitwie warszawskiej powinien był wziąć udział także i front środkowy. Nie stało się to, gdyż Piłsudski nie wykonał przewidzianego dla tego frontu zadania. Przeszkodził wzięciu udziału przez dowodzoną przez siebie grupę uderzeniową znad Wieprza w bitwie warszawskiej i poprowadził tę grupę, już w istocie po zakończeniu tej bitwy, tylko do jedynie częściowo udanego pościgu za pobitym na froncie północnym nieprzyjacielem. Także jednak i o operacjach tego frontu środkowego i o pochodzie grupy uderzeniowej znad Wieprza nie posiadamy dokładniejszego sprawozdania. Książka bowiem Piłsudskiego „Rok 1920”, będąca w znacznej mierze sprawozdaniem autora jako dowódcy tej grupy uderzeniowej, nie wytrzymuje porównania jako szczegółowe sprawozdanie wojskowo-historyczne z pracami Sikorskiego i Latinika.
(O innych fragmentach wojny 1919/1920 roku mamy trochę sprawozdań cząstkowych, takich, jak książki generała Kutrzeby o wyprawie kijowskiej i bitwie nadniemieńskiej, książkę generała Szeptyckiego „Front litewsko-białoruski”, niektóre rozdziały pamiętników generała Józefa Hallera i liczne prace drobniejsze; także i trudno dziś dostępny zbiór polskich „komunikatów wojennych”. Do prac o tej wojnie i bitwie zaliczyć należy również i polemiczną książkę K. Pomorskiego „Józef Piłsudski jako wódz i dziejopis”, Warszawa 1926, przed majem, a wreszcie książkę zbiorową „Generał Rozwadowski”. Opracowania rosyjskie, a także francuskie i angielskie, tu pomijam).
Oczywiście książki tak pomyślanej napisać bym nie mógł; może ona być dziełem tylko jakiegoś zespołu badawczego, mającego pełny dostęp do archiwów.
Ale mógłbym i chciałbym napisać książkę nie tak szczegółową, dającą jednak systematyczny obraz tego historycznego wydarzenia, jakim była nasza wojna z Rosją bolszewicką i nasza rozstrzygająca w tej wojnie wielka bitwa. Nie stało by temu na przeszkodzie to, że nie jestem wojskowym, lecz tylko cywilem. (Nie w całej pełni cywilem: w lipcu i sierpniu 1920 roku brałem udział w sześciu bitwach jako szeregowiec piechoty, a w szóstej z tych bitew, bitwie nad Wkrą, czyli w części bitwy warszawskiej, w sam dzień 15 sierpnia, byłem ranny. A na drugą wojnę światową wyruszyłem jako podporucznik rezerwy Marynarki Wojennej, a zakończyłem moją służbę wojskową jako porucznik. Zbyt skromne to jednak szczeble hierarchii wojskowej, bym mógł pretendować do nazwy wojskowego). Ale nie potrzeba być znawcą spraw wojskowych, by móc być wojskowym historykiem. Historycy wojen bardzo często nie są fachowcami wojskowymi, tak samo, jak historycy polityki zagranicznej niekoniecznie są z zawodu dyplomatami.
Jeśli mi Pan Bóg pozwoli dożyć - w chwili gdy piszę te słowa mam 80 lat, a więc wiele życia już mi nie pozostało, - może jeszcze za jakichś kilka lat książkę taką napiszę. Teraz jednak nie mam na to czasu, gdyż zajęty jestem innymi pracami.
Doszedłem jednak do wniosku, że dla potrzeb chwili dzisiejszej konieczne jest ogłoszenie już teraz garści informacji choćby nie uporządkowanych, ale zawierających podstawową odpowiedź na frazesy propagandowe, w sposób fałszywy przypisujące dużą, lub nawet czołową rolę w naszej zwycięskiej wojnie i bitwie Piłsudskiemu. Książkę niniejszą wydaję po to, by choćby w sposób niekompletny i tymczasowy uczynić zadość tej potrzebie. Jest to więc wyłącznie książka polemiczna, dotycząca Piłsudskiego. Także trochę i Weyganda i wyobrażeń francuskich.
Punktem wyjścia do opracowania tej książki był zamiar grupy osób wydania w formie książkowej cyklu odczytów, wygłoszonych w Londynie przez pułkownika Aleksandra Kędziora. Zaproszono mnie do napisania do tej książki przedmowy. Przedmowa ta ukazuje się w niniejszej książce jako wstęp.
Do ogłoszenia kompletu odczytów pułkownika Kędziora jednak nie doszło. Były one wygłoszone ustnie. Okazało się, że tylko pierwszy z tych odczytów był do dyspozycji jako tekst pisany. Treści pozostałych odczytów nie udało się - z notatek i nagranych taśm - odtworzyć. Książka z tymi odczytami nie mogła się więc ukazać.
Dokonano jednak wydania, w formie broszury, jednego tylko z odczytów pułkownika Kędziora, wraz z moją przedmową (a raczej wstępem), mianowicie w Polsce, jako „Wydawnictwo Biblioteki Narodowej”, poza cenzurą, bez daty i miejsca wydania. Wydawnictwo tego rodzaju, przy całej swej pożyteczności, nie może być uznane za uczynienie zadość potrzebie udostępnienia zawartej w nim treści polskiemu ogółowi czytelniczemu. Jest ono dostępne tylko bardzo wąskiemu kręgowi czytelników. Nie ma go w bibliografiach. Nie ma go także w bibliotekach, a tymbardziej w księgarniach. Przedrukowuję więc oba zawarte w nim teksty w niniejszej książce.
Obok tych dwóch tekstów umieszczam następnie w tej książce szereg cytat z różnych źródeł o poszczególnych aspektach bitwy warszawskiej i wojny polsko-bolszewickiej, oraz z różnych opracowań na te same tematy. Są w ich liczbie także i inne wypowiedzi pułkownika Kędziora. (Do niektórych z tych cytat dodaję własne, krótkie komentarze. Komentarz taki dodaję również do wymienionego wyżej tekstu odczytu pułkownika Kędziora).
Wreszcie, na końcu książki, dodaję jako dodatki, w formie sporządzonego litograficznie facsimile, dwa większe teksty, będące pełnym przedrukiem prac już poprzednio ogłoszonych, ale mało znanych i trudno dostępnych. Jednym z nich jest wymiana listów między ś.p. Stanisławem Kirkorem a mną, ogłoszonych na łamach londyńskiej Myśli Polskiej i stanowiących dyskusję na temat konferencji w Spa, oraz utworzenia Rady Obrony Państwa, co wprawdzie bitwy warszawskiej, a nawet do pewnego stopnia polskiej wojny z Rosją bezpośrednio nie dotyczy, ale co wiąże się ze sprawami tej wojny i bitwy tak blisko, że zasługuje na utrwalenie i szersze udostępnienie właśnie przy okazji omawiania tych spraw. Drugim jest pełny tekst książeczki generała Franciszka Latinika, dowódcy I armii w bitwie warszawskiej, o działaniach tej armii. Książeczka ta jest jednym z najważniejszych opracowań, dotyczących tej bitwy, dotąd ogłoszonych, a była wydana tuż przed wojną i w bardzo małym nakładzie, a więc jest bardzo mało znana. Przedrukowuję ją, gdyż chciałbym, by stała się dla polskiego ogółu czytelniczego dostępniejsza.
Muszę stwierdzić, że radbym bardzo przedrukować tak samo w całości książkę K. Pomorskiego „Józef Piłsudski jako wódz i dziejopis”, ongiś szeroko znaną i czytaną, ale dzisiaj zapomnianą i trudno dostępną. Jest to jednak książka zbyt duża, bym mógł ją zmieścić w ramach niniejszego wydawnictwa, a więc muszę tego zamiaru zaniechać.
Książki generała Władysława Sikorskiego, dowódcy V armii, p.t. „Nad Wisłą i Wkrą” przedrukowywać nie potrzeba, ukazała się ona bowiem w kilku wydaniach w dużym nakładzie i jest stosunkowo łatwo dostępna.
Londyn, marzec 1983 roku
Jędrzej Giertych